Ngày 6/12/2016 tại Hà Nội, Học viện Dân tộc (thuộc Uỷ ban Dân tộc) và Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới (thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam) đã tổ chức Hội thảo khoa học công bố một số kết quả bước đầu của đề tài “ảnh hưởng của phong tục tập quán các dân tộc thiểu số khu vực miền núi phía Bắc đến hiệu quả xây dựng nông thôn mới”. TS. Đặng Thị Hoa, đại diện cho nhóm nghiên cứu đã trình bày một số nét chính: Mục tiêu chính của đề tài: Đánh giá thực trạng ảnh hưởng của phong tục tập quán của đồng bào dân tộc thiểu số khu vực miền núi phía Bắc đến hiệu quả chương trình xây dựng nông thôn mới, từ đó đề xuất giải pháp phát huy yếu tố tích cực của phong tục tập quán trong xây dựng nông thôn mới. Một số kết quả nghiên cứu chính: - Đặc điểm các dân tộc miền núi phía Bắc: có tính liên kết, cộng đồng cao; có nhiều phong tục tập quán truyền thống chi phối các hoạt động sản xuất và sinh hoạt thường ngày, người dân khó chấp nhận sự thay đổi; tâm lý sống dựa vào nguồn tài nguyên thiên nhiên; tập quán trong chăm sóc sức khỏe và KHHGĐ còn nhiều hạn chế… - Đồng bào dân tộc miền núi phía Bắc gặp nhiều trở ngại trong việc xây dựng nông thôn mới. - Một số tiêu chí xây dựng nông thôn mới chưa phù hợp với thực tiễn ở vùng miền núi phía Bắc: ví dụ tiêu chí về quy hoạch sử dụng đất, về sử dụng nhà văn hóa, về xây dựng chợ, về tỷ lệ hộ sử dụng nước sạch hợp vệ sinh, về cơ cấu thu nhập và sản xuất phi nông nghiệp... Một số đề xuất bước đầu: Nhà nước cần có chính sách, kế hoạch truyền thông, vận động người dân, đặc biệt chú ý các chính sách liên quan đến hôn nhân, gia đình, bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống tích cực. Cần điều chỉnh các tiêu chí cho phù hợp với đặc thù văn hóa, kinh tế - xã hội vùng miền núi phía Bắc. Tại Hội thảo, các nhà nghiên cứu đã trình bày tham luận về những vấn đề cụ thể: ThS. Bùi Thị Hương Trầm: “Ảnh hưởng của phong tục tập quán các dân tộc thiểu số khu vực miền núi phía Bắc đến tiêu chí Môi trường trong xây dựng nông thôn mới”; ThS. Sầm Thuỳ Dương: “Thực trạng ảnh hưởng của phong tục tập quán người Mông đến hiệu quả xây dựng nông thôn mới trên địa bàn tỉnh Hà Giang”; ThS. Trần Quý Long: “Hoạt động kinh tế hộ gia đình của người dân tộc thiểu số trong bối cảnh tác động của phong tục tập quán ở một số địa bàn khảo sát”. Các đại biểu tham dự Hội thảo đã có nhiều đóng góp để hoàn thiện các báo cáo và tư vấn cho các hoạt động của đề tài trong giai đoạn tiếp theo. TS. Phan Văn Hùng, Thứ trưởng, Phó chủ nhiệm Uỷ ban Dân tộc đã đánh giá cao các kết quả bước đầu của đề tài, tính khoa học của các báo cáo và gợi ý đề tài nên tập trung phát hiện những phong tục tập quán tích cực hoặc gây trở ngại đến hiệu quả xây dựng nông thôn mới, đồng thời chú ý đến những đặc điểm riêng của từng dân tộc, nhóm dân tộc, từng vùng điều kiện tự nhiên... để từ đó đề xuất những chính sách, chương trình vận động phù hợp nhằm thực hiện thành công chương trình xây dựng nông thôn mới ở nơi đây.

Trong khuôn khổ Chương trình trọng điểm cấp Bộ “Nghiên cứu, đánh giá tổng thể về gia đình thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế” (KX-16/19) do Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam chủ trì thực hiện, trong các ngày 9-11/11/2016 tại Hà Nội, Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới đã tổ chức các hội thảo khoa học về lý luận và phương pháp nghiên cứu của 03 đề tài cấp Bộ trọng điểm thuộc Chương trình cấp Bộ nói trên do Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới chủ trì thực hiện. Đến dự Hội thảo có đại diện Ban Chủ nhiệm Chương trình KX-16/19, các Chủ nhiệm đề tài thuộc Chương trình, đại diện Ban Quản lý khoa học thuộc Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, các thành viên chính tham gia các đề tài thuộc Chương trình, các nhà nghiên cứu và giảng dạy từ các viện nghiên cứu và các trường đại học tại Hà Nội. Ngày 9/11/2016: Chủ đề “Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu về hôn nhân” Hội thảo thuộc Đề tài “Những đặc điểm cơ bản của hôn nhân ở Việt Nam hiện nay và những yếu tố ảnh hưởng” (KHXH-GĐ/16-19/02) do GS.TS. Nguyễn Hữu Minh làm Chủ nhiệm. GS.TS. Nguyễn Hữu Minh đã nêu rõ mục tiêu, nội dung nghiên cứu của đề tài, đó là: xác định các đặc điểm của sự hình thành hôn nhân; các đặc điểm sắp xếp nơi ở sau kết hôn; nhận diện những trải nghiệm hôn nhân của các cặp vợ chồng, đặc biệt trong giai đoạn đầu chung sống; đánh giá chất lượng một số khía cạnh của hôn nhân; đánh giá tác động của các điều kiện kinh tế, văn hoá, xã hội đến hôn nhân hiện nay; dự báo xu hướng biến đổi đặc điểm hôn nhân ở nước ta trong thời gian tới và đề xuất những định hướng chính sách cho vấn đề hôn nhân. Đề tài sẽ tập trung nghiên cứu về đặc điểm hôn nhân ở nước ta hiện nay, như: tình trạng hôn nhân, số lần kết hôn, vấn đề hôn nhân cận huyết; tìm hiểu và lựa chọn bạn đời: ý nghĩa của hôn nhân trong cuộc sống, môi trường và hình thức tìm hiểu, tiêu chí lựa chọn bạn đời, người quyết định hôn nhân, và cách thức quyết định hôn nhân; về tuổi kết hôn và nơi ở sau khi kết hôn: tuổi kết hôn trung bình lần đầu, tuổi kết hôn sớm, các loại hình sắp xếp nơi ở hiện tại, các loại hình sắp xếp nơi ở ngay sau khi kết hôn, quan niệm về sống chung/sống riêng; về trải nghiệm và chất lượng hôn nhân: cách ứng xử giữa vợ và chồng, đời sống cảm xúc của vợ chồng, các biến cố xảy ra trong đời sống vợ chồng và cách ứng phó, sự hài lòng/không hài lòng trong hôn nhân, chia sẻ thời gian và hoạt động giữa vợ và chồng… Tại Hội thảo, các đại biểu được nghe các báo cáo viên trình bày các tham luận: (1) Một số cách tiếp cận nghiên cứu hôn nhân - GS.TS. Nguyễn Hữu Minh, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới; (2) Khuôn mẫu cư trú sau hôn nhân từ tiếp cận sinh thái học văn hóa và hàm ý đối với nghiên cứu khuôn mẫu cư trú sau hôn nhân ở Việt Nam - PGS.TS. Nguyễn Tuấn Anh, Khoa Xã hội học, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn; (3) Một số vấn đề về phương pháp đo lường chất lượng hôn nhân - PGS.TS. Phan Thị Mai Hương, Viện Tâm lý học; (4) Đánh giá, đo lường chất lượng hôn nhân (qua tìm hiểu một số nghiên cứu trên thế giới) - TS. Vũ Thị Thanh, Viện Nghiên cứu Con người; (5) Một số vấn đề phương pháp nghiên cứu hôn nhân cận huyết cần quan tâm ở Việt Nam - TS. Nguyễn Đức Mạnh, Viện Dân số, Gia đình và Trẻ em. Ngày 10/11/2016: Chủ đề “Tiếp cận lý thuyết và thang đo trong nghiên cứu giá trị gia đình” Hội thảo thuộc đề tài “Những giá trị cơ bản của gia đình Việt Nam hiện nay” (KHXH-GĐ/16-19/10) do TS. Trần Thị Minh Thi làm chủ nhiệm. Đề tài góp phần xác định những giá trị cơ bản của gia đình và yếu tố ảnh hưởng đến giá trị cơ bản của gia đình Việt Nam hiện nay, từ đó góp phần chỉ ra một số xu hướng biến đổi giá trị cơ bản của gia đình trong thời gian tới. Đề tài tập trung làm rõ cơ sở lí luận và thực tiễn của giá trị cơ bản của gia đình đồng thời phân tích một số khía cạnh cơ bản của giá trị của gia đình như ý nghĩa của hôn nhân và gia đình, quan niệm, thái độ của cá nhân về các khía cạnh kinh tế, tâm lý, tình cảm, con cái, các mối quan hê trong gia đình và những yếu tố ảnh hưởng từ chiều cạnh truyền thống và hiện đại của giá trị gia đình Việt Nam hiện nay, qua đó dự báo một số khuôn mẫu giá trị gia đình trong thời gian tới; và nêu lên một số khuyến nghị chính sách nhằm phát huy giá trị cơ bản của gia đinh Việt Nam. Sau báo cáo của TS. Trần Thị Minh Thi, Chủ nhiệm đề tài, Hội thảo được nghe các tham luận: (1) “Giá trị mối quan hệ vợ-chồng, cha mẹ-con cái, gia đình-dòng họ, gia đình-cộng đồng hiện nay - một số nhận thức bước đầu về lý thuyết và thang đo” - PGS.TS. Trần Thị An, Trưởng ban Ban Quản lý khoa học, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam; (2) Giá trị gia đình ở Việt Nam nhìn từ khía cạnh lý luận và phương pháp luận - PGS.TSKH. Lương Đình Hải, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Con người; (3) Giá trị kinh tế của gia đình hiện nay: khái niệm, lý thuyết, và các chỉ báo đo lường - GS.TS. Lê Ngọc Hùng, Phó Viện trưởng, Viện Xã hội học, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh; (4) Một số chiều cạnh phương pháp luận trong nghiên cứu giá trị gia đình - GS.TS. Trịnh Duy Luân, Hội Xã hội học Việt Nam; (5) Lý thuyết và thang đo ý nghĩa hôn nhân và gia đình - Th.S. Trần Quý Long, Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới. Ngày 11/11/2016: Chủ đề “Một số vấn đề lý luận và phương pháp trong nghiên cứu về bạo lực gia đình”. Hội thảo trong khuôn khổ đề tài “ảnh hưởng của các yếu tố môi trường xã hội và kinh tế đến bạo lực gia đình hiện nay” (KHXH-GĐ/16-19/04) do TS. Đặng Thị Hoa làm Chủ nhiệm. Nghiên cứu về bạo lực gia đình là một chủ đề được nhiều nhà khoa học, các nhà hoạt động xã hội quan tâm trong những năm gần đây. Tình trạng bạo lực gia đình diễn ra không phụ thuộc vào vùng địa lý, tộc người hay trình độ phát triển của xã hội mà xuất hiện ở nhiều quốc gia, nhiều vùng lãnh thổ trên thế giới. Các loại hình bạo lực gia đình cũng hết sức đa dạng và phức tạp. ở Việt Nam, vấn đề bạo lực gia đình đang trở thành một vấn nạn xã hội, hành vi bạo lực là rõ ràng, nhưng những yếu tố nào dẫn tới các hành vi bạo lực đang là vấn đề cần được làm rõ. Tính chất nghiêm trọng của bạo lực gia đình vẫn có xu hướng gia tăng và phạm vi mở rộng đến nhiều đối tượng và ngày càng phức tạp hơn. Mục tiêu của Hội thảo là làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn của vấn đề bạo lực gia đình hiện nay ở Việt Nam, xác định rõ hướng tiếp cận, phương pháp nghiên cứu và đo lường thực trạng bạo lực gia đình và các yếu tố tác động đến bạo lực gia đình. Sau báo cáo của TS. Đặng Thị Hoa, Chủ tài nhiệm Đề tài, Hội thảo được nghe các các tham luận: (1) “Những vấn đề đặt ra khi nghiên cứu về bạo lực gia đình ở Việt Nam hiện nay” - TS. Trần Tuyết Ánh, Vụ trưởng Vụ Gia đình, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch; (2) “Bạo lực gia đình từ các góc nhìn văn hoá, cấu trúc và hành động xã hội” - PGS.TS. Lê Ngọc Văn, Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới; (3) “Một số lý thuyết áp dụng trong nghiên cứu về bạo lực gia đình” - ThS. Đặng Bích Thuỷ, Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới; (4) “Một số cách tiếp cận nghiên cứu về bạo lực gia đình trên thế giới” - TS. Dương Kim Anh, Học viện Phụ nữ Việt Nam; (5) “Một số lưu ý về khung phân tích và đo lường trong nghiên cứu bạo lực gia đình” - GS. TS. Nguyễn Hữu Minh, Viện trưởng Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới. Hội thảo là dịp để các nhà khoa học có cơ hội trao đổi và chia sẻ kinh nghiệm, tri thức về lý luận và phương pháp luận về các chủ đề nghiên cứu của 03 đề tài là hôn nhân, giá trị cơ bản của gia đình hiện nay, bạo lực gia đình ở Việt Nam và trên thế giới. Kết quả hội thảo sẽ góp phần cung cấp cơ sở lý luận và phương pháp luận trong nghiên cứu, đánh giá tổng thể về gia đình Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước và hội nhập quốc tế.

Bài viết tổng hợp các kết quả nghiên cứu về vai trò kinh tế của phụ nữ trong gia đình ở một số làng nghề thuộc khu vực đồng bằng Bắc Bộ, từ đó đối chiếu với hai trường hợp khảo sát cụ thể là làng lụa Vạn Phúc và làng rèn Đa Sỹ (Hà Đông, Hà Nội), là hai làng nghề lâu đời có đặc điểm khác nhau về tính chất công việc. Kết quả khảo sát định tính này chỉ ra rằng vai trò và vị thế kinh tế của phụ nữ ở 2 làng nghề đều được công nhận, hoàn toàn khác biệt so với những nghiên cứu trước đây về vai trò kinh tế của phụ nữ ở khu vực nông thôn không có nghề phụ. Thời gian dành cho hoạt động sản xuất tại làng nghề kéo dài hơn so với ở các khu vực chỉ làm nông nghiệp, nên có thể nói phụ nữ làng nghề vất vả hơn so với phụ nữ chỉ làm nông nghiệp, tuy nhiên, họ chủ động về thời gian, về tài chính và chủ động trong công việc. Mối quan hệ vợ chồng cũng bình đẳng hơn, thể hiện ở sự tôn trọng khi cả hai cùng đóng góp và hỗ trợ nhau hàng ngày.

Bài viết sử dụng phương pháp tổng quan tài liệu để cung cấp thông tin về các phương pháp đo lường giá trị kinh tế của công việc gia đình phổ biến, đồng thời, vận dụng một số phương pháp đã được đề cập để nhận diện vai trò của phụ nữ qua công việc gia đình. Dữ liệu sử dụng để tính toán là số liệu khảo sát 299 hộ gia đình tại Thái Nguyên và Nam Định của đề tài “Đánh giá vai trò và địa vị kinh tế của phụ nữ qua công việc gia đình” do Viện Nghiên cứu Gia đình và Giới thực hiện năm 2015-2016 với phương thức thu thập thông tin qua phiếu sử dụng thời gian. Tác giả cho thấy không có một phương pháp nào có thể đưa ra câu trả lời chính xác về giá trị kinh tế của công việc không được trả công trong gia đình bởi bản chất của công việc này là không thể đong đếm được tuyệt đối. Các cách tiếp cận tính toán thường chỉ chú ý đến lượng hóa số lượng công việc và thời gian làm việc mà bỏ qua vấn đề về chất lượng lao động. Tuy nhiên, cho dù còn có những hạn chế nhất định ở mỗi phương pháp, những tính toán ban đầu về giá trị kinh tế của công việc không được trả công cung cấp bằng chứng làm lay chuyển mạnh mẽ quan niệm phổ biến cho rằng việc nhà là loại hình lao động chỉ tạo ra giá trị sử dụng, chứ không tạo ra lời lãi, không sinh lợi hoặc không kiếm ra tiền.

Dựa trên kết quả của đề tài nghiên cứu “Mối quan hệ giữa gia đình và dòng họ” được tiến hành tại 2 xã của huyện Quỳnh Lưu (Nghệ An) năm 2015, bài viết dưới đây phân tích một số hình thức con cái giúp đỡ, hỗ trợ cha mẹ đẻ/ cha mẹ vợ/ chồng sống riêng ở khu vực nông thôn hiện nay. Tác giả chỉ ra rằng có sự khác biệt trong các hình thức và mức độ giúp đỡ ở những nhóm xã hội khác nhau, phụ thuộc vào điều kiện kinh tế, nhóm tuổi/nghề nghiệp hay khoảng cách sống. Giữa con trai và con gái cũng có những khác biệt nhất định trong chăm sóc giúp đỡ cha mẹ đẻ hay cha mẹ vợ/chồng, phản ánh ảnh hưởng của mô hình sống và quan niệm truyền thống về trách nhiệm của con trai và con dâu trong gia đình tương đối rõ nét ở nông thôn Việt Nam.